Το πνεύμα της εποχής

Ζούμε σε μια εποχή χωρίς συλλογικό όραμα. Οι απελευθερωτικές ή εξισωτικές ιδεολογίες του 20^ου αιώνα -όπως, οι σοσιαλιστικές των αρχών του αιώνα ή οι ελευθεριακές των δεκαετιών ’60, ‘70-  κατέρρευσαν στην επαφή τους με την πραγματικότητα. ‘Έμεινε μόνο ο καπιταλισμός, που κυριάρχησε με τη λογική του χρήματος.

Ένας πολιτισμός που κινείται από το χρήμα παράγει μορφές αγοραίες, με σκοπό το κέρδος. Δεν έχουν κάποιο άλλο κίνητρο, στην ουσία. Όταν το χρήμα γίνεται αυτοσκοπός και όχι μέσον, τότε χάνεται κάθε ουσιαστικός σκοπός και απλά τρέχουμε πίσω από τα λεφτά.

Εάν οι άνθρωποι επαναπροσδιορίσουν τη στόχευση των έργων τους και τους δώσουν κάποια ουσιαστική κατεύθυνση, τότε μπορεί να γεννηθεί μια άλλη εποχή, πιο κοντά στις βαθιές επιθυμίες μας, αλλά και στην πραγματικότητά μας.

Το πρόβλημα με τις προηγούμενες απόπειρες συλλογικού επαναπροσδιορισμού, όπως στις επαναστάσεις του 20^ου αιώνα, ήταν ότι δεν είχαν αρκετά φιλοσοφημένη στόχευση και ότι δεν επεξεργάστηκαν ικανοποιητικά τα δεδομένα της πραγματικότητας. Οι στόχοι που έθεσαν –της ισότητας οι εξισωτικές, της ελευθερίας οι ελευθεριακές– ήταν μάλλον μέσα, παρά στόχοι. Να είμαστε ίσοι και ελεύθεροι, ναι, αλλά για ποιο λόγο. Δεν εντόπισαν καθαρά τον απώτερο λόγο, ούτε είδαν ειλικρινά την πραγματικότητα. Οι εξισωτικές δεν έλαβαν υπόψη την ανάγκη διαφοροποίησης των ατόμων. Οι ελευθεριακές αγνόησαν τις οικονομικές δεσμεύσεις. Στο τέλος, η οικονομία, στην πιο κυνική εκδοχή της, τον καπιταλισμό, κέρδισε. Με τις τροποποιήσεις που έκανε και τις προσαρμογές του, ο καπιταλισμός μπόρεσε να κυριαρχήσει παγκοσμίως.

Οι ανισορροπίες που παράγει ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός είναι μεγάλες και προκαλούν ολοένα αυξανόμενες πιέσεις τις οποίες θα δυσκολευτεί να αφομοιώσει αν δεν αλλάξει δομικά (και παύσει να είναι καπιταλισμός, στην πράξη). Η οικολογική ανισορροπία, η πληθυσμιακή  (με τον υπερπληθυσμό των υπανάπτυκτων χωρών, σε συνδυασμό με τη γήρανση στις αναπτυγμένες χώρες), η ανισορροπία πλούτου, η μεταναστευτική πίεση, κλπ., απαιτούν ριζικές αλλαγές.

Η αλλαγή που επείγει είναι η «αλλαγή παραδείγματος», με την υιοθέτηση μια νέας οικουμενικής ιδέας. Εάν δεν γίνει κάποιος ουσιαστικός επαναπροσδιορισμός βάσει αυτής, τότε, θα κυριαρχήσουν τα οπισθοδρομικά φαινόμενα που βλέπουμε να εκδηλώνονται ως αντίδραση στα προβλήματα της παγκοσμιοποίησης.

Η άνοδος του εθνικισμού, του φονταμενταλισμού και του μισαλλόδοξου λαϊκισμού, είναι ανησυχητικά δείγματα που απειλούν να κυριαρχήσουν φέρνοντας μια εποχή ζόφου.

Την ίδια στιγμή, η προοδευτική σκέψη αδυνατεί να προτείνει κάτι που να ανταποκρίνεται στα ζητήματα της εποχής. Πόσο μάλλον να δώσει το όραμα μια άλλης. Είναι κολλημένη σε μια ορολογία του παρελθόντος (κομμουναλιστικού ή ελευθεριακού τύπου) και επαναλαμβάνει αποδομητικές φόρμες ενός ξεπερασμένου μοντερνισμού (στην Τέχνη). Αδυνατεί να συλλάβει θετικά τον κόσμο και αρκείται στην κριτική και στην ανάλυση.

Με τη διαρκή κριτική και την εμμονική ανάλυση, όμως, δεν προκύπτει κάτι καινούργιο. Μπορεί να είναι απαραίτητες για την κατάδειξη των κακών κείμενων και τη διάγνωση των αιτιών τους, αλλά μόνο αν συνεχιστούν με κάποια θετική πρόταση, μπορεί να δώσουν προοπτική.  Αλλιώς, δεν μπορούν να διαμορφώσουν ένα συνεκτικό και συγκροτητικό νόημα για τη διαμόρφωση μιας νέας εποχής.

Η απουσία συνεκτικού νοήματος με προοπτική αποδιοργανώνει τις κοινωνίες και υπονομεύει τις συλλογικότητες. Αφήνει τα άτομα στο έλεος του ατομισμού και των εμμονών κάθε είδους: ψυχοπαθολογίες και αδυναμία επικοινωνίας στις προσωπικές σχέσεις, από τη μία, καιμαζο-ποιήσεις, φανατισμοί, αιρέσεις, εθνικισμοί, οπαδισμοί, από την άλλη. Η αυτιστική τέχνη και η ομφαλοσκοπική φιλοσοφία έρχονται να επιβαρύνουν το κλίμα της διάλυσης και της παραίτησης.

Υπάρχουν βέβαια και οι εμπνευσμένες φωνές που μιλούν επί της ουσίας και δίνουν προοπτική. Είναι λίγες, αλλά υπάρχουν. Μέσα από αυτές διασώζεται το πνεύμα και η ελπίδα μιας νέας εποχής. Για να τα καταφέρουν, χρειάζεται να συνεργαστούν. Πάνω σε ποια συγκροτητική ιδέα και κανονιστική Αρχή θα μπορούσε να γίνει αυτός; Ποια θα μπορούσε να είναι αυτή που θα είχε την απαραίτητη καθολικότητα για να συμφωνήσουν επ’ αυτής και να οργανωθούν ανάλογα;

Προτείνουμε την Αρχή τού «Να Περνάμε Καλά», όπως την έχουμε παρουσιάσει εδώ, τόσο στις θεωρητικές της βάσεις, όσο και στις πρακτικές της συνέπειες.

Η σημασία της εποχής

Η εποχή είναι ο μανδύας που μας περιβάλλει, η ατμόσφαιρα του κόσμου μας. Ζούμε μέσα σε αυτήν και  την αναπνέουμε γύρω μας. Η ζωή μας χαρακτηρίζεται σε σημαντικό βαθμό από την εποχή που ζούμε και γι’ αυτό έχει ιδιαίτερη προσωπική σημασία. Μια εποχή θλιβερή και μίζερη θα χαρακτηρίσει τη ζωή μας ανάλογα. Μια εποχή δημιουργική και ελπιδοφόρα θα εμπνεύσει κι εμάς να δημιουργήσουμε και να ονειρευτούμε.

Αν συγκρίνουμε δύο πρόσφατες εποχές του «δυτικού κόσμου», αυτήν από το ’50 ως το ’80, που ήταν εποχή ανοίγματος, και αυτή από το ’80 ως πρόσφατα, που είναι εποχή κλεισίματος,  θα δούμε πόσο σημαντικές ήταν οι επιπτώσεις τους.

Η τριακονταετία ’50-’70 συνοδεύτηκε με μια έκρηξη καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, πολιτικής επαναστατικότητας, ερωτικής ελευθεριότητας και κοινωνικής κινητικότητας. Ο κινηματογράφος έζησε τον «χρυσού αιώνα» του. Η μουσική έβγαλε συγκροτήματα, τραγούδια, χορούς και ταξίδια μοναδικά. Τα ειρηνιστικά κινήματα χτύπησαν τον μιλιταρισμό. Οι εξουσιαστικές δομές αναγκάστηκαν να ανοίξουν. Η πατριαρχική οικογένεια μπήκε στο ντουλάπι. Ο έρωτας απελευθερώθηκε.

Η εποχή από το ’80 και μετά ήταν μια εποχή συντηριτικοποίησης. Τα λάθη, οι αδυναμίες και οι επιπολαιότητες των ελευθεριακών ρευμάτων της προηγούμενη εποχής, επέφεραν το τέλος της. Η αντεπανάσταση των νέο-συντηρητικών και νεο-φιλελευθέρων (Ρέιγκαν και Θάτσερ), μαζί με την πτώση του «ανατολικού μπλοκ», οδήγησε στην παγκόσμια κυριαρχία του καπιταλισμού. Η κερδοσκοπική λογική επεκτάθηκε παντού. Τα κινηματογραφικά αριστουργήματα έδωσαν τη θέση τους σε "μπλοκμπάστερς". Η μουσική πέρασε στα χέρια των μάνατζερς και η ζωγραφική στους γκαλερίστες. Οι παραλίες των γυμνιστών φόρεσαν μπικίνι και χρυσή καδένα. Το aids μαζί με τον νεο-πουριτανισμό έφεραν το κλινικό σεξ. Ο έρωτας λούφαξε. Το όνειρο χάθηκε.

Οι ποικίλες επιπτώσεις δεν ήταν ίδιες για όλους που έζησαν σε αυτές τις εποχές, όμως όλοι επηρεάστηκαν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό. Το πνεύμα της κάθε εποχής είναι κάτι άυλο που εισχωρεί στις κοινωνικές δομές, περνάει μέσα από τους τοίχους, αγγίζει τις ψυχές και φτιάχνει ή χαλάει τις διαθέσεις μας.

Κάθε εποχή δίνει στον κοινωνικό χρόνο τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά του, που χαρακτηρίζουν και τις ζωές όλων που θα ζήσουν τον ίδιο καιρό. Αυτό είναι που κάνει κρίσιμη τη σημασία της, καθώς η ποιότητα της ίδιας της ζωής μας εξαρτάται, σε μεγάλο ή μικρό βαθμό, από την εποχή που ζούμε.

Τι είναι μια εποχή

Η εποχή δεν καθορίζει τα πάντα στη ζωή των ανθρώπων. Στην ίδια εποχή υπάρχουν πολλοί που δεν ακολουθούν το πνεύμα της, όμως, ζώντας σε αυτήν, το προσλαμβάνουν έμμεσα, θέλοντας και μη. Εκτός αν ζουν τελείως απομονωμένοι. 
Μιλάμε όμως για εμάς που ζούμε σε κοινωνίες. Αυτές φτιάχνουν τις εποχές, υιοθετώντας το πνεύμα τους. 
Μπορεί να είμαστε χαρούμενοι και από μόνοι μας, για δικούς μας λόγους, αλλά αν ζούμε σε μια εποχή κατήφειας, θα την εισπράξουμε από τους άλλους αναπόφευκτα. Η χαρά μας θα μετριαστεί ή, αντίθετα, θα πολλαπλασιαστεί αν ζούμε σε μια εποχή άνοιξης (ανοίγματος).

Η εποχή είναι ένας πολλαπλασιαστής διάθεσης. Βγαίνει από τους πολλούς σαν σύνολο και πολλαπλασιάζει τη διάθεση των μονάδων. Η επιπλέον ενέργεια που γεννά, ως πολλαπλασιαστής, γεννάται από το εμείς που συνθέτουν οι πολλοί.

Η ποιότητα της διάθεσης που πολλαπλασιάζεται εξαρτάται από το πνεύμα της εποχής που υιοθετούν οι κοινωνίες, δηλαδή οι πολλοί. Αν υιοθετούν το πνεύμα του καπιταλισμού, η διάθεση που θα πολλαπλασιαστεί θα είναι η ανταγωνιστική. Αν ζουν σε μια εποχή εθνικισμού, η διάθεση θα είναι πολεμοχαρής. Σε μια εποχή πασιφιστική ή κομμουναλιστική, θα είναι της αγάπης ή της αλληλεγγύης.

Το πνεύμα μιας εποχής είναι το τελικό εξαγόμενο που βγαίνει ως κοινή συνιστώσα από τον συμψηφισμό κομβικών συμβάντων, δράσεων και προτάσεων σε κρίσιμα πεδία κυριαρχίας, επιβίωσης και νοηματοδότησης της κοινωνίας. Το απώτατο συμπέρασμα όλων αυτών, το οποίο υιοθετεί η κοινωνία, συνιστά την εποχή. Με ποιο γνώμονα όμως διαμορφώνεται αυτό;

Καθώς το απώτατο συμπέρασμα αυτών που κάνουμε και λέμε δεν μπορεί να αγνοήσει το γεγονός ότι όλοι θα πεθάνουμε μια μέρα, όπως ξέρουμε, και όλα αυτά μπορεί να αποδειχθούν μάταια, το απώτατο συμπέρασμα και της κοινωνίας διαμορφώνεται ακριβώς πάνω σε αυτό. Ανάλογα από την απάντηση  που δίνει κάθε εποχή για το νόημα της ζωής ενώπιον του θανάτου προκύπτει το δικό της απώτατο συμπέρασμα, που την χαρακτηρίζει.  

Η διαμόρφωση των εποχών

Γεννιόμαστε και μεγαλώνουμε σε ένα περιβάλλον ανθρώπων που σχετίζονται μεταξύ τους και με εμάς σύμφωνα με τις εκάστοτε πεποιθήσεις τους. Αυτές προκύπτουν από  τον συμψηφισμό των τρόπων αντιμετώπισής τους σε μια σειρά ζητήματα που τους απασχολούν - προσωπικά, πρακτικά, κοινωνικά, πολιτικά, καλλιτεχνικά, επιστημονικά, φιλοσοφικά, μεταφυσικά, κλπ. Καθώς πίσω από αυτά (ή μετά από αυτά) εμφανίζεται πάντα το ερώτημα για το νόημα της ζωής ενώπιον του θανάτου, οι πεποιθήσεις συγκροτούνται πάνω σε αυτό.
Η κοσμοαντίληψη, για παράδειγμα, στο προβιομηχανικό αγροτικό περιβάλλον της Ελλάδας πριν 150 χρόνια διαφέρει ριζικά από τη σημερινή. Ο τότε άνθρωπος αντιλαμβανόταν τον κόσμο και τον εαυτό του σύμφωνα με τους ορισμούς της ορθόδοξης εκκλησίας και των εθνοδιδασκάλων του, δρούσε μέσα σε πατριαρχικά πλαίσια και καθοριζόταν καταλυτικά από τη θέση του στη μικρή, κλειστή κοινωνία που ανήκε. Η νοηματοδότηση της ζωής του ενώπιον του θανάτου του δεν ήταν προσωπική του υπόθεση αλλά της εκκλησίας ή του έθνους ή της φατριάς του.
Οι ιστορικές φάσεις των εποχών μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε μεγάλες ενότητες μακροχρόνιων περιόδων (όπως αρχαιότητα, μεσαίωνας, νεότεροι χρόνοι), οι οποίες μπορούν να υποδιαιρεθούν στη συνέχεια σε μικρές ενότητες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
x

Οι ποικίλες πεποιθήσεις των ατόμων για το νόημα της ζωής ενώπιον του θανάτου αλληλοεπηρεάζονται και διαμορφώνουν μια κοινή κοσμοαντίληψη, που διαφέρει από εποχή σε εποχή και από περιβάλλον σε περιβάλλον. Αυτή η κοσμοαντίληψη προκύπτει ως κοινή συνιστώσα των πεποιθήσεων τους. Μπορεί αυτή η συνιστώσα να μην αντιπροσωπεύει όλους, αλλά τους περισσότερους, που υπογραμμίζουν με το πλήθος τους τη γενική της ισχύ, η οποία και καθορίζει την εποχή τους.

Ο σημερινός «μοντέρνος» άνθρωπος, στην ίδια χώρα, έχει μια εικόνα για τον κόσμο που είναι πολύ διαφορετική. Συμφωνεί, σε γενικές γραμμές, με τις επιστήμες, έχει επίγνωση της διεθνούς αλληλεπίδρασης στο παγκόσμιο σκηνικό, δρα σύμφωνα με τα προσωπικά του συμφέροντα και ενδιαφέροντα (παρά με πατριαρχικές ή εθνικές ή θρησκευτικές επιταγές), ενώ η θέση του στην τοπική κοινωνία δεν είναι τόσο καθοριστική όπως παλιά, αφού τώρα μπορεί να σχετίζεται με άλλες κοινότητες, που δεν είναι τοπικά προσδιορισμένες (πχ. η κοινότητα του Facebook). Η νοηματοδότηση της ζωής του είναι πλέον προσωπική του υπόθεση.

Η σημερινή εποχή

Η ισχύουσα κοσμοαντίληψη σήμερα είναι αποτέλεσμα διεργασιών που συνέβησαν στο παρελθόν και συνεχίζονται από το γίγνεσθαι του ανθρώπου, το οποίο μπορούμε να ονομάσουμε Ιστορία.

Οι εποχές αλλάζουν ανάλογα με την ιστορική φάση στην οποία εντάσσονται. 

Η σημερινή εποχή του δυτικού κόσμου εντάσσεται στους «ύστερους νεότερους χρόνους», που  ξεκίνησαν με τον διαφωτισμό. Από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και μετά έχουμε δύο βασικές εποχές, μια του "ανοίγματος" που κορυφώθηκε με κέντρο τη δεκαετία του ’60 και μια του "κλεισίματος" που ακολούθησε.

Η εποχή του ανοίγματος διαμορφώθηκε από έναν συνδυασμό ιδιαίτερων παραγόντων που έδρασαν μέσα στο γενικότερο ύστερο-νεωτερικό πλαίσιο: η μεταπολεμική ανάπτυξη, η ποπ μουσική (με το ροκ-εν-ρολ, τον Ελβις, τους Μπητλς και το ροκ), τα αντιρατσιστικά και φεμινιστικά κινήματα, οι αντιπολεμικές διαδηλώσεις για το Βιετνάμ, οι φοιτητικές εξεγέρσεις, οι ελευθεριακοί θεωρητικοί (όπως Μαρκούζε, Ράιχ, Έσσε, Σαρτρ, Γκυ Ντεμπορ ή της σχολής της Φρανκφούρτης), το ανεξάρτητο σινεμά (ιταλικός νεορεαλισμός, αγγλικό free cinema, γαλλική nouvel vague, American indie), οι χίπεις, ο Τσε, οι καταλήψεις, οι ποικίλες αντιεξουσιαστικές δράσεις, κλπ. όλα αυτά έδρασαν θετικά στη διαμόρφωση αυτής της εποχής.

Ταυτόχρονα κάποια άλλα έδρασαν αρνητικά, συντελώντας στην ματαίωση του ανοίγματος: τα ναρκωτικά, η τρομοκρατική δράση ακραίων ομάδων (πχ. Brigade Rosse στην Ιταλία και RAF στη Γερμανία), η γκουρου-λατρεία, η ζωδιο-μανία, οι αντι-οικογενειακές υπερβολές και η παν-σεξουαλική ασυναισθησία, υπήρξαν αρνητικοί παράγοντες που οδήγησαν στο τέλος της εποχής του ανοίγματος .

Οι συντηριτικές αστικές τάξεις αντέδρασαν το ‘80 και έφεραν στην εξουσία τον Ρέιγκαν και τη Θάτσερ που ηγήθηκαν μιας καπιταλιστικής αντεπανάστασης, την οποία αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν και οι Ευρωπαίοι θέτοντας τη σοσιαλδημοκρατία τους στην υπηρεσία των αγορών. 
Ο «επαναστατικός χώρος» κατάφερε να επιβιώσει αυτό το διάστημα αντλώντας ισχύ από το κλέος της προηγούμενης εποχής. Κατάφερε, μάλιστα, να οργανώσει μεγάλα συμβάντα σαν αυτά του παγκόσμιου φόρουμ στη Βραζιλία και τις διαδηλώσεις της Γένοβας, το 2001. Τότε, όμως, ήρθε η επίθεση στους δίδυμους πύργους στις 11.9 και τον έθεσε για τα καλά στο περιθώριο.

Ο ισλαμιστικός εξτρεμισμός, που φούντωσε από την επέμβαση στο Ιράκ (για να κορυφωθεί με την επέμβαση στη Συρία και το ISIS) ισχυροποίησε τους εξουσιαστές της Δύσης, με αποκορύφωμα τον εξουσιομανή Τραμπ.   
Η εγκαθίδρυση απολυταρχιών σε "χώρες κλειδιά", όπως στη Ρωσία με τον Πούτιν και στην Τουρκία με τον Ερντογάν, ήρθε να καταργήσει οριστικά το πνεύμα του ’60 και μαζί με αυτό να παρέλθει η εποχή που η Δύση καθόριζε τις εποχές.

Έτσι φτάνουμε στο σήμερα. 
Η κρίση αξιών της Δύσης (που κατάντησε να έχει έναν Τραμπ για πρόεδρο των ΗΠΑ), μαζί με την άνοδο της Ασίας (με πρώτη την υπεράριθμη Κίνα και μετά την επερχόμενη Ινδία) αλλάζουν τα γεωπολιτικά δεδομένα.

Παράλληλα, οι αναταράξεις από τις μεταναστευτικές ροές, η κλιματική αλλαγή και άλλα φαινόμενα πλανητικού μεγέθους, μαζί με τις ανατροπές που θα επιφέρουν μείζονες τεχνολογικές εξελίξεις (όπως η βιοτεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη) μπορεί να σημάνουν την αλλαγή κλίμακας ορισμού των εποχών .

Τα μεγέθη που αναδύονται πλέον είναι τεράστια και θέτουν εν αμφιβόλω την ικανότητα αυτοπροσδιορισμού του ανθρώπου, όπως την αποπειράθηκε στη Δύση, από τον διαφωτισμό και μετά. Είναι πολύ πιθανό να ζούμε το τέλος των ύστερων νεότερων χρόνων και την έναρξη της επόμενης μεγάλης ιστορικής φάσης του ανθρώπου.

Η μεθεπόμενη εποχή

Όλα δείχνουν ότι περνάμε σε μια εποχή μαζικών ανακατατάξεων και έναρξης μιας νέας ιστορικής περιόδου πλανητικού μεγέθους, που θα συμπεριλαμβάνει εξίσου όλους τους ανθρώπους στη γη (και όχι μόνο τους «δυτικούς»), θα εμπεριέχει το δέος για τη φύση (απο τη διαταραχή της λόγω παραβίασης του οικοσυστήματός της) και θα φέρει την εκχώρηση της υπολογιστικής δύναμης του ανθρώπου στις «μηχανές».

Στη διάρκεια αυτής της διαφαινόμενης εποχής είναι πολύ πιθανόν να υπάρχουν διάφορες αντικρουόμενες απόψεις και το χαρακτηριστικό της να είναι η πολυδιάσπαση.

Η πολυδιάσπαση συμβαίνει ήδη στην ενδιάμεση εποχή που ζούμε, που είναι και εποχή των ενδιάμεσων.
Οι ενδιάμεσοι είναι αυτοί που παίζουν ρόλο μεσολαβητή στις πολυδιασπασμένες από τον ατομικισμό δυτικές κοινωνίες. Δικηγόροι, μάνατζερ, σύμβουλοι κάθε είδους (από οικογενειακούς ως επικοινωνιακούς) και άλλοι χίλιοι δυο μεσολαβητές βρίσκονται παντού σήμερα, μαζί με τα social media και όλα τα δίκτυα που παίζουν αυτό το ρόλο: του μεσολαβητή. 

Εάν η διάσπαση πάρει μαζική έκταση,  τότε οι ενδιάμεσοι θα δυσκολευτούν να γεφυρώσουν το χάσμα.  Σε ένα τέτοιο συγκρουσιακό περιβάλλον, η διάθεση που θα πολλαπλασιαστεί θα είναι της αυτοπροστασίας. Αντί ο κόσμος να ανοίξει με τη παγκοσμιοποίηση, οι άνθρωποι θα κλειστούν σε πρόχειρες ομάδες, φτιάχνοντας «φυλές» (είτε πολιτισμικές, είτε εθνοτικές) με «φύλαρχους» που θα τους προστατεύουν στην πλανητική «ζούγκλα». Οι τοπικισμοί και οι φυλετισμοί θα διαρρήξουν τον παγκόσμιο κοινωνικό ιστό, πολυδιασπώντας τον σε φέουδα όπως στον μεσαίωνα.

Όσοι από εμάς δεν θέλουμε να επιστρέψουμε σε εποχές σκοταδισμού πρέπει να διασώσουμε το πνεύμα το διαφωτισμού και να το προάγουμε, τροποποιώντας το και αναβαθμίζοντάς το έτσι ώστε να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της επερχόμενη εποχής.

Αν κινηθούμε δυναμικά, εμπνεόμενοι από το όραμα μιας μεθεπόμενης εποχής (μιας εποχής μετά από αυτή που επέρχεται) μπορεί να βρούμε το πέρασμα σε έναν κόσμο καλύτερο.

Για να περάσουμε στη σύνθεση της μεθεπόμενης εποχής, οι αντιθέσεις μας πρέπει να ξεπεραστούν, μέσα από τη συμπληρωματικότητα. Έτσι, να κινηθούμε συμπληρωματικά συνθέτοντας ένα δικό μας «εμείς» που θα μας δώσει την επιπλέον ενέργεια που χρειαζόμαστε για να δράσουμε δημόσια. Αυτό το «εμείς» πρέπει να περιλαμβάνει «ομοϊδεάτες» μας από παντού στον κόσμο. Η «όμοια ιδέα» μας θα πρέπει να έχει την οικουμενικότητα και γενικότητα που απαιτεί η εποχή. Μια τέτοια θα μπορούσε να είναι το να-περνάμε-καλά, τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη.