Η διαμόρφωση των απόψεων.

Οι απόψεις, οι γνώμες και οι κρίσεις των ανθρώπων παίζουν κομβικό ρόλο στη διαμόρφωση του τοπίου που ζούμε. Διαμορφώνουν το πολιτικό τοπίο, είτε με τη ψήφο τους, στις δημοκρατίες, είτε με τη συγκατάθεσή τους, στα απολυταρχικά καθεστώτα. Το πολιτισμικό τοπίο, με τα έργα που επιλέγουν, είτε να παράγουν είτε να καταναλώσουν. Το κοινωνικό τοπίο, με τις συμπεριφορές που επαινούν ή καταδικάζουν, με τα άτομα που χειροκροτούν ή αγνοούν, τα ήθη που ακολουθούν, τους ιερείς που προσκυνούν, κλπ.

Υπάρχουν πολλά ιστορικά παραδείγματα επικράτησης ολέθριων απόψεων που οδήγησαν σε καταστροφές. Το περίεργο είναι ότι παρόμοιες ανόητες απόψεις επανέρχονται κατά καιρούς, με παραλλαγές ανάλογες με τις εποχές, προκαλώντας νέες καταστροφές, λες και ο άνθρωπος δεν έχει μάθει από την Ιστορία.

Βλέπουμε μια Ευρώπη να δοκιμάζεται από την άνοδο εθνικιστικών, λαϊκίστικων και ακροδεξιών κομμάτων με ξενοφοβικά και ρατσιστικά συνθήματα, λες και δεν έχει πάρει το μάθημά της από το φασιστικά και ναζιστικά προηγούμενά της. Μία Ρωσία να τσαρίζει με τον Πούτιν, μία Τουρκία να σουλτανίζει με τον Ερντογάν και μια Αμερική να τραμπουκίζει με τον Τραμπ, ξανακυλώντας σε αυταρχισμούς του παρελθόντος.

Είναι όντως ο άνθρωπος τόσο ανιστόρητος ή μήπως η πηγή γέννησης αυτών των απόψεων έχει μείνει απαράλλαχτη, με συνέπεια να τις ξαναγεννά;

Μία μελέτη του σύγχρονου ελληνικού κράτους, με τις τέσσερις πτωχεύσεις του από το 1827 μέχρι την πέμπτη που έγινε άτυπα με την χρεοκοπία του 2010, δείχνει να επαναλαμβάνονται τα ίδια ακριβώς μοτίβα. Η μετάθεση των ευθυνών στον ξένους συνέβη συστηματικά όλες τις φορές, με συνέπεια να μη γίνει καμία σοβαρή δουλειά στις δομές του κράτους ώστε να μην επαναληφθεί το φαινόμενο. Η κρίση που συνέβη επί των ημερών μας ήταν μεγάλη δοκιμασία για όσους από εμάς τους Έλληνες βλέπαμε καθαρά την ίδια στρέβλωση να επαναλαμβάνεται, με μαζικές συγκεντρώσεις «αγανακτισμένων» ενάντια στους ξένους. Είδαμε φίλους που θεωρούσαμε νουνεχείς να φανατίζονται με εθνικοαπελευθερωτικά συνθήματα, ενάντια σε κάθε λογική, επιτιθέμενοι σε όσους τολμούσαν να τα αμφισβητούσαν. Χάσαμε φιλίες, δημιουργήσαμε εχθρούς και βρεθήκαμε λίγοι και μόνοι.

Οι λίγοι του «μετώπου λογικής» γίναμε ακόμη λιγότεροι μετά από μια σειρά ζητήματα που ακολούθησαν, με πιο πρόσφατο την ονομασία της Βόρειας Μακεδονίας, όπου είδαμε έκπληκτοι αρκετούς από τους «λογικούς» να συντάσσονται με μικροκομματικές πολιτικές χαϊδέματος του εθνικισμού, επιχειρηματολογώντας μάλιστα υπέρ της αναγκαιότητας τους.

Αυτή η σειρά των γεγονότων που βιώσαμε έντονα το τελευταίο καιρό στην Ελλάδα έθεσε επιτακτικά το ζήτημα των απόψεων. Άρχισε να φαίνεται ότι κάτι πιο βαθύ κρύβεται πίσω από τη διαρκή επαναφορά των στρεβλώσεων, τις οποίες καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε σχεδόν καθημερινά, με χίλιες δυο αφορμές.

Είναι τόσα πολλά τα παλαβά και ανάποδα που γράφονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καθημερινά, που δεν γίνεται πια να τρέχουμε πίσω τους. Ήρθε η ώρα να σκεφτούμε σοβαρά τι προκαλεί αρχικά την ανοησία, αντί να κυνηγάμε τα αναρίθμητα αποτελέσματά της. Πιθανόν μια δράση στα αίτια γέννησης των ανόητων απόψεων να είναι πιο αποτελεσματική από τις διαρκείς διορθώσεις τους.

Ο χαρακτήρας της ανοησίας των απόψεων

Ας δούμε αρχικά για ποια μορφή ανοησίας, σε ποια κατηγορία νόησης, μιλάμε. Υπάρχουν πολλά ήδη νόησης με τις δικές τους ανοησίες.
Υπάρχει η μαθηματική νόηση ων επιστημόνων και σκακιστών, η πρακτική των κατασκευαστών και εργατών, η καλαισθητική των καλλιτεχνών, η μουσική και μουσικών, κλπ. 

Δεν μας απασχολούν εδώ οι διάφορες ειδικές μορφές νόησης, διότι δεν παίζουν άμεσο ρόλο στη διαμόρφωση του γενικότερου κοινωνικο-πολιτικο-πολιτισμικού τοπίου. Σε αυτό παίζουν ρόλο οι απόψεις, δηλαδή τα προϊόντα της νόησης ευρύτερων θεμάτων, κοινού ενδιαφέροντος. Όχι των περιορισμένων σε επαγγελματικές ειδικότητες. Σε αυτές δεν παίζουν κυρίαρχο ρόλο οι απόψεις, αλλά οι λύσεις συγκεκριμένων προβλημάτων. Εμάς μας απασχολούν οι απόψεις, δηλαδή η νόηση του γενικού.

Η γενική νόηση που παράγει τις απόψεις και η ειδική που σχετίζεται με τις επιμέρους δεξιότητες δεν συνδέονται αναγκαστικά μεταξύ τους. Συμβαίνει συχνά ένα έξοχο μαθηματικό μυαλό ή ένας ευφυέστατος μάστορας ή μια μουσική ιδιοφυία να έχουν απόψεις ανόητες για τα κοινά. Το κύριο λοιπόν χαρακτηριστικό της ανοησίας των απόψεων βρίσκεται στην αδυναμία νόησης του γενικού. Αυτήν ακριβώς πρέπει να εξετάσουμε.

Η νοητική εμπλοκή στην περίπτωση των απόψεων

Επειδή όλοι οι διανοητικά υγιείς ενήλικες διαθέτουν έναν άρτιο νοητικό μηχανισμό με τον εγκέφαλό τους, δεν μπορούμε να αποδώσουμε τις όποιες ανοησίες σε κάποιο μηχανικό πρόβλημα. Όλοι έχουμε τον ίδιο εγκέφαλο με τις ίδιες ακριβώς δυνατότητες σχηματισμού έλλογων απόψεων, άρα δεν μπορεί να φταίει το εργαλείο.

Ο νους του ανθρώπου είναι φτιαγμένος για να βρίσκει τις αιτίες των γεγονότων και των φαινομένων, να τις συστηματοποιεί και να προβλέπει αποτελέσματα βάσει των συστηματοποιήσεων τους. Ανάλογα με τα δεδομένα που έχει, βγάζει συμπεράσματα. Αν του λείπουν δεδομένα, μπορεί να βγάλει ελλιπή συμπεράσματα, αλλά μπορεί να τα διορθώσει στην πορεία, αποκτώντας γνώση των δεδομένων. Αυτή είναι η νοητική διαδικασία που θα έπρεπε να ισχύει για όλους, κανονικά.

Κανονικά, λοιπόν, όσοι έχουν τα ίδια δεδομένα για ένα θέμα, θα έπρεπε να βγάζουν παραπλήσια συμπεράσματα. Τα δεδομένα που είχαν οι ενήλικες Έλληνες για την κρίση του 2010 ήταν πάνω κάτω τα ίδια. Όλοι είχαν επίγνωση της σαθρότητας του κράτους, της φαυλότητας του πολιτικού συστήματος και της διασπάθισης του δημόσιου χρήματος. Τα ζούσαν καθημερινά, συμμετείχαν σε αυτά λίγο ή πολύ (ή και καθόλου – όμως τα ήξεραν). Όλοι τα έλεγαν και κανείς δεν τα ομολογούσε. Όταν αποκαλύφθηκαν με την κρίση, οι περισσότεροι έκαναν τους χαζούς. Για όλα έφταιγαν οι ξένοι. Όχι εμείς που σπαταλήσαμε τόσα λεφτά, αλλά αυτοί που μας τα δάνεισαν. Συνέβη μια μαζική αποσύνδεση αιτίας και αποτελέσματος, που είναι και η βασική έκφραση της ανοησίας.

Ανόητος είναι αυτός που ενώ διαθέτει νου και έχει όλα τα δεδομένα ενός ζητήματος για να εξάγει έλλογα συμπεράσματα, αρνείται να το κάνει, παραβιάζοντας τη λογική ακολουθία αιτίας και αποτελέσματος. Κάτι πρέπει να μεσολαβεί και να μπλοκάρει τον νου του. Η εμπλοκή της νόησης πρέπει να αναζητηθεί σε εξω-νοητικούς παράγοντες, καθώς ο ίδιος άνθρωπος μπορεί να τα έχει τετρακόσια σε άλλα ζητήματα. Απλά σε κάποια μπλοκάρει, για κάποιους λόγους.

Καθώς εδώ εξετάζουμε το φαινόμενο των ανόητων απόψεων, θα διερευνήσουμε πιθανούς λόγους της εμφάνισης τους. 

Ποιοί μπορεί να είναι οι λόγοι εμπλοκής της νόησης σε ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος και δημοσίου συμφέροντος;

ΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΕΜΠΛΟΚΗΣ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ

1. Λόγοι ιδιωτικού συμφέροντος: Αρνούμαστε να δεχτούμε τα αίτια δημοσίων προβλημάτων εφόσον αυτά θίγουν το ιδιωτικό μας συμφέρον. Προκειμένου να αποφύγουμε τις συνέπειες των συμπερασμάτων της έλλογης διερεύνησης αυτών των προβλημάτων, διακόπτουμε τη λογική ακολουθία πρόωρα, πριν φτάσει σε βάθος (και μας βρει). Το κενό που μένει να εξηγηθεί το καλύπτουμε με φανατισμούς ή φανταστικούς εχθρούς.

Το ιδιωτικό μας συμφέρον μπορεί να συμπεριλαμβάνει κι άλλους με τους οποίους ταυτιζόμαστε (την οικογένειά μας, το σόι μας, την παρέα μας, την ομάδα, τον κλάδο, το κόμμα, κλπ.) Πάντως δεν το ταυτίζουμε με το δημόσιο συμφέρον.

Εδώ υπάρχει πάλι ένα λογικό κενό, καθότι το καλό του συνόλου θα έπρεπε λογικά να ευνοεί κι εμάς, που ανήκουμε σε αυτό. 
Συμβαίνει λοιπόν μια αποσύνδεση του δημόσιου και του ιδιωτικού συμφέροντος, η οποία προκαλεί λογικά κενά.

Η αποσύνδεση δημόσιου και ιδιωτικού μπορεί να οφείλεται είτε στη βουλιμία μας να καρπωθούμε εμείς περισσότερα από τους άλλους, είτε στην βουλιμία του δημοσίου και όσων το σφετερίζονται να καρπωθούν από εμάς περισσότερα από όσα δικαιούνται.

Λύση: Η επανασύνδεση δημόσιου και ιδιωτικού, με αναγνώριση του χώρου ευθύνης του ιδιωτικού και καθορισμού της περιοχής συνυπευθυνότητας του δημοσίου, θα θεράπευε την ανοησία πολλών απόψεων. Εφόσον η περιοχή του δημοσίου αναγνωριζόταν ότι υπερασπίζεται το κοινό καλό και αποκαθίστατο η εμπιστοσύνη του κόσμου προς τις δημόσιες αρχές, θα είχε γίνει ένα σοβαρό βήμα για την αντιμετώπιση των νοητικών στρεβλώσεων που οφείλονται σε αυτόν τον λόγο.

2. Λόγοι περιορισμένης αντίληψης του γενικού:

Ζούμε σε μια πόλη της Ελλάδας και νομίζουμε ότι ο κόσμος περιστρέφεται γύρω από την πόλη μας ή την Ελλάδα, αδυνατώντας να συλλάβουμε τη διασύνδεση που έχει συμβεί τα τελευταία χρόνια. Την ίδια στιγμή που είμαστε δικτυωμένοι με όλον τον κόσμο, καταναλώνουμε προϊόντα από παντού, βρισκόμαστε στο μέσο μεταναστευτικών ροών, βιώνουμε μια παγκόσμια κλιματική και περιβαλλοντική αλλαγή, δεχόμαστε τουρίστες από όλες τις ηπείρους, με τους οποίους έχουμε τα ίδια κινητά, βλέπουμε τα ίδια μπλοκμπάστερς και επικοινωνούμε στα αγγλικά,  εμείς συνεχίζουμε να έχουμε μια τοπικιστική ή εθνικιστική πρόσληψη του κόσμου.

Όταν διαπραγματευόμαστε ζητήματα γενικού ενδιαφέροντος, αγνοώντας το σύγχρονο εύρος του γενικού, προβαίνουμε σε λάθος εκτιμήσεις (ή, αλλιώς, λέμε ανοησίες).

Η αδράνεια της νόησης, η οποία ενώ έχει όλα τα δεδομένα της παγκοσμιοποίησης συνεχίζει να σκέφτεται τοπικιστικά, οφείλεται στη βαρύτητα της σωματικής παρουσίας. Τα σώματα των κοντινών μας, με τα οποία έχουμε προσωπική επαφή, οι χώροι που κατοικεί το σώμα μας, το χώμα που πατάει, οι αισθήσεις που το διαποτίζουν, αγκυροβολούν τη σκέψη μας στον κολπίσκο του μικρού μας τόπου και χάνουμε την προοπτική της θάλασσας, έστω κι αν τα καράβια μπαινοβγαίνουν.

Λύση: Να μπαρκάρουμε κι εμείς. Ένα ταξιδάκι σε άλλες ηπείρους θα μας έπειθε για τον μικρόκοσμό μας. Ο τοπικισμούς και εθνικισμός λύνονται με σωματικές μεταφορές και άμεσες, προσωπικές επαφές με τους «ξένους». Τα προγράμματα τύπου Εράσμους δείχνουν τον δρόμο. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί νέοι από ανεπτυγμένα κράτη ταξιδεύουν για έναν ολόκληρο χρόνο, μετά το Λύκειο, πριν αποφασίσουν πώς θα συνεχίσουν στη ζωή τους. Η απόφαση που θα πάρουν είναι σίγουρα καλύτερα σταθμισμένη, από όσους έμειναν αγκυροβολημένη στη συνοικιακή τους καφετέρια.

3. Λόγοι ιδεοληπτικής καθήλωσης: Το μυαλό μας αντί να εξετάσει τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα βάσει των δικών του νοητικών εργαλείων αναμασάει ιδεολογήματα με τα οποία διαποτιστεί και δυσκολεύεται τώρα να τα ξεπεράσει. Αυτά μπορεί να προέρχονται από κομματικές θητείες, νεολαιίστικες μαθητείες, οικογενειακές παραδόσεις, σχολικές διδαχές, εκκλησιαστικούς όρκους, κατηχητικές εκδρομές, ομάδες περιφρούρησης, παρέες σε διαδηλώσεις, συρμούς της νεότητας, πρότυπα αναγνωστικά, κλπ.

Κοινό στοιχείο των ιδεολογημάτων είναι η ομαδοποιητική λειτουργία τους. Όσοι ακολουθούν τα ερμηνευτικά τους σχήματα ανήκουν στην ομάδα που τα πιστεύει και έτσι δεν είναι μόνοι. Πρόκειται για διανοητικά μορφώματα που εξυπηρετούν μάλλον την ανάγκη του ανήκειν παρά του σκέπτεσθαι. Οι συναισθηματικοί δεσμοί ανάμεσα στα μέλη της ομάδας κάνουν την αμφισβήτηση των ιδεολογημάτων της εξαιρετικά δύσκολη. Όποιος την τολμήσει, κινδυνεύει να χαρακτηριστεί προδότης, άπιστος και ιδιοτελής. Μπροστά σε αυτήν την απειλή, η κριτική σκέψη εξουδετερώνεται.

Λύση: Η απεμπλοκή από τα ιδεολογήματα είναι κρίσιμη για την αποκατάσταση της νοητικής λειτουργίας στην διαμόρφωση την απόψεων. Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε γι’ αυτήν;

Να εμπιστευτούμε την κριτική ικανότητα των παιδιών μας και να μην την μπλοκάρουμε με προκατ ερμηνείες (λες και αυτά δεν μπορούν από μόνα τους να σκεφτούν). Το μόνο που χρειάζονται είναι να τους δώσουμε τα δεδομένα, χωρίς να τα αλλοιώνουμε ιδεολογικά. Να παρουσιάσουμε όσο πληρέστερα, αντικειμενικά και ουδέτερα μπορούμε τις κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις, με όλα τα προηγούμενά τους, τις λύσεις που επιλέχθηκαν και τα αποτελέσματα που έφεραν. Τα παιδιά θα βρουν τις δικές τους λύσεις όταν ενηλικιωθούν, χωρίς να τα ποδηγετούμε εμείς, είτε σαν γονείς, είτε σαν δάσκαλοι. 
Προφανώς χρειάζεται να δώσουμε έμφαση στη Γενική Παιδεία ώστε τα παιδιά να μαθαίνουν τον τρόπο σύστασης του γενικότερου περιβάλλοντός τους, αρκεί η παιδεία να είναι ανεξάρτητη από ιδεοληψίες εθνικού, θρησκευτικού ή άλλου περιεχομένου.

Να υπερασπιστούμε όσους σκέφτονται ελεύθερα, προστατεύοντάς τους από τις επιθέσεις των ιδεοληπτικών.

Να ενθαρρύνουμε την ελεύθερη σκέψη, δίνοντας οι ίδιοι το παράδειγμά της και στηρίζοντας ο ένας τον άλλον, μέσα από δικά μας δίκτυα. Έτσι θα δείξουμε ότι δεν είναι καταδικασμένος στη μοναξιά και στην απελπισία όποιος τολμά να σκέφτεται ελεύθερα.

4. Λόγοι μυθολογικών καταλοίπων:

Ενώ κατά τα άλλα είμαστε ορθολογικοί άνθρωποι και χρησιμοποιούμε καθημερινά τον ορθό λόγο, μαζί με τα επιτεύγματά του, ξαφνικά φανταζόμαστε ότι μας ψεκάζουν, ότι εξυφαίνουν συνομωσίες μυστικοί κύκλοι (μασόνων ή εβραίων ή άλλων) που έχουν τα κλειδιά της παγκόσμιας εξουσίας, ότι μας ελέγχουν εξωγήινοι, ότι μας ρυθμίζουν τα ζώδια, ότι μας κρύβουν θεραπείες για τον καρκίνο ή ότι θέλουν να μας αφανίσουν με τα εμβόλια, ότι θα επηρεάσουμε τον αγαπημένο μας με  μαγείες ή ότι θα μάθουμε το μέλλον μας με χαρτορίχτρες, καφετζούδες, μάντεις και γυάλινους γλόμπους.

Φαίνεται ότι έχουμε εισβολή της μυθολογικής ερμηνείας σε θέματα που εμπεριέχουν μια υπαρξιακή αγωνία, που μας συσκοτίζει. Η αρρώστια, ο θάνατος, ο έρωτας, το μέλλον, η ισχύς και η εξουσία, η μοίρα του κόσμου και η δική μας, το σύμπαν και τα άστρα, και άλλα που δεν ελέγχουμε αλλά μας ελέγχουν, δυσκολευόμαστε να τα εκλογικεύσουμε και καταφεύγουμε στο μύθο. Αυτό συνέβαινε στα πρώιμα στάδια της ανθρωπότητας, όπως το ίδιο συμβαίνει και στην πρώιμη ηλικία μας, την παιδική.  

Κανονικά, θα έπρεπε καθώς μεγαλώνουμε και καθώς διδασκόμαστε τα επιτεύγματα του σύγχρονου ανθρώπου, που ερμήνευσε πολλά από τα μυστήρια του κόσμου με τον ορθό λόγο, να απομακρυνόμαστε από τη μυθολογία και να χρησιμοποιούμε όλο και περισσότερο τη λογική.  Βλέπουμε όμως ότι σε κάποιους η ενηλικίωση δεν συμβαίνει πλήρως και αφήνει κατάλοιπα μυθολογικής σκέψης.

Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε γιατί  δεν πέρασαν επιτυχώς τη δοκιμασία της ενηλικίωσης στην εφηβεία τους ή γιατί έχουν εγγενή έφεση στη μυθολογία, είτε γιατί είναι επιφυλακτικοί στον σύγχρονο άνθρωπο και στον ορθό λόγο.

 Α. Η δοκιμασία της ενηλικίωσης τεστάρει τις δυνάμεις, τις δεξιότητες και τις αντοχές των ατόμων τόσο στο πεδίο των ερωτικών και φιλικών σχέσεων, όσο και σε αυτό των σχολικών και εξωσχολικών δραστηριοτήτων. Η  αίσθηση της αποτυχίας σε αυτά τα πεδία προκαλεί έλλειψη αυτοπεποίθησης. Ο έφηβος μπορεί να παραιτηθεί από τη σκληρή για τον ίδιο διαδικασία της ενηλικίωσης και να μείνει στάσιμος σε μια ανακυκλούμενη εφηβεία, με υπολείμματα της παιδικής του ηλικίας και της μυθολογίας της. Ειδικά, η σχολική αποτυχία μπορεί να οδηγήσει σε άρνηση του διδασκόμενου ορθού λόγου και καταφυγή σε μυθολογίες, που όταν τις μοιράζονται και άλλοι, αρχίζουν να μοιάζουν λογικές και μπορούν να δημιουργήσουν δικές τους «σχολές». Έτσι έχουμε «σχολές» γύρω από τα ζώδια, τους εξωγήινους, τους διάφορους γιόγκι, κλπ.

Λύση: Αγάπη και κατανόηση για τις δοκιμασίες των εφήβων. Όχι αποδοκιμασία ή τιμωρία για τις αποτυχίες τους. Ενθάρρυνση και στήριξη, με τον διάλογο και τη γνώση.

Β. Η εγγενής έφεση στη μυθολογία κάποιων ατόμων μπορεί να προκύπτει από μια δόμηση της νόησης τους που δίνει περισσότερη έμφαση στον φανταστικό παρά στο πραγματικό. Δεν έχουμε όλοι την ίδια νοητική δομή. Κάποιοι είναι δυνατοί στις λογικές σκέψεις, άλλοι στις φαντασίες.  Όσων οι φαντασίες ρέπουν στην κατασκευή μύθων, μπορεί να γίνουν καλοί παραμυθάδες ή ποιητές ή καλλιτέχνες ή μυσταγωγοί. Το πρόβλημα βρίσκεται όταν την εφαρμόζουν σε πεδία που χρειάζονται έλλογη σκέψη και εύφρονες απόψεις, όπως για παράδειγμα στην Πολιτική. Τότε τα αποτελέσματα μπορεί να είναι καταστροφικά.

Λύση: Θα πρέπει να αναγνωριστεί το δικαίωμα της μυθολογίας σε όσους έχουν την τάση της και να δοθεί χώρος για τη δημιουργική διοχέτευσή της. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να οριστούν καθαρά τα πεδία εφαρμογής της, ώστε να μην εισχωρούν σε χώρους της κοινής λογικής, εισάγοντας το παράλογο στην καθημερινότητά μας.

Γ. Η επιφύλαξη απέναντι στον σύγχρονο τρόπο ζωής και στον ορθό λόγο είναι ως ένα σημείο εύλογη, καθότι ούτε ο μοντερνισμός, ούτε ο ορθολογισμός μπόρεσαν να απαντήσουν ικανοποιητικά σε ουσιώδη ανθρωπολογικά ζητήματα.

Σήμερα μπορεί να διαθέτουμε πολλά περισσότερα μέσα, να έχουμε πρωτοφανείς ανέσεις και πλήθος υλικά αγαθά, να κατέχουμε διεξοδικές γνώσεις για το κάθε τι, αλλά το Όλον μας διαφεύγει. Η ανάγκη των ανθρώπων να συνδεθούν με Αυτό που τους ξεπερνά και τους καθορίζει, και μέσω Αυτού να συνδεθούν μεταξύ τους, να συγχωρεθούν και να αγαπηθούν, δεν μπορεί να καλυφτεί από τον ορθό λόγο.

Ο ορθός λόγος έχει όρια που δεν του επιτρέπουν να υπεισέλθει σε μεταφυσικά ζητήματα.  Αυτά προσεγγίζονται με τον υποθετικό λόγο και με τις διαισθητικές οδούς της τέχνης και της πίστης. Είναι αδύνατον όμως να τα ορίσουμε θετικά. Ανάμεσα στον θετικό λόγο των επιστημών και στον υποθετικό λόγο της μεταφυσικής θα έπρεπε να υπάρχει σχέση συμπληρωματική και όχι ανταγωνιστική ή εχθρική, όπως σήμερα.

Απέναντι στη μονομέρεια της σύγχρονης, ορθολογικής σκέψης, πολλοί άνθρωποι αντιδρούν και καταφεύγουν στη μυθολογία, για να διαδηλώσουν την μεταφυσική τους πλευρά. Καθώς τα μυθεύματα που μετέρχονται είναι παιδαριώδη, απορρίπτονται από τους περισσότερους σώφρονες, οι οποίοι, όμως, μαζί με αυτά απορρίπτουν και τη μεταφυσικότητα συλλήβδην. Έτσι διαμορφώνονται δύο στρατόπεδα, με σχέση αντιπαλότητας και όχι συμπληρωματικότητας.  Αυτοί που μυθολογούν αποκόπτονται από το διάλογο και αρχίζουν να αυθαιρετούν, εκφέροντας απόψεις παράλογες.

Λύση: Αναγνώριση της μεταφυσικότητας στην ανθρωπολογική και όχι μυθολογική της εκδοχή. Απομυθοποίηση της αναφοράς μας στο Όλον. Εισαγωγή και ανάπτυξη του υποθετικού λόγου και άλλων ερωτηματικών, διαισθητικών μεθόδων προσέγγισης Αυτού που μας οδηγούν στη  διάνοιξη στο άφατό Του και στη σιωπή. 

5. Λόγοι φυσικής αδυναμίας εννόησης του γενικού.

Και τέλος, υπάρχουν άνθρωποι που πολύ απλά αδυνατούν να σκεφτούν μεγάλα μεγέθη, να επεξεργαστούν δεδομένα εκτεταμένα στο χώρο και στο χρόνο, με διαστάσεις διεθνείς και διαχρονικές, όπως αυτές που έχουν τα γενικά θέματα σήμερα. Η σκέψη τους σταματάει μπροστά στο εύρος τους και χαώνεται. Τα ίδια άτομα μπορούν να έχουν πολύ καλή εποπτεία σε μικρότερα μεγέθη, που άλλοι παραγνωρίζουν.

Το πρόβλημα αρχίζει όταν αυτοί που είναι καλοί στη εννόηση του μικρόκοσμου εκφέρουν απόψεις για τον μακρόκοσμο, που αδυνατούν να εννοήσουν. Αυτό το πρόβλημα επιτείνεται με τη δημοκρατία και με τα κοινωνικά δίκτυα που δίνουν βήμα στον καθένα επί παντός επιστητού. Τα άτομα ωθούνται να εκφέρουν άποψη για όλα ως παντογνώστες, ενώ κάποια θέματα τους διαφεύγουν. Οποιοσδήποτε αποκλεισμός τους, όμως, θα ήταν αθέμιτος. Άλλωστε δεν υπάρχει κάποιο αντικειμενικό μέτρο αξιολόγησης και ζυγίσματος των απόψεων, για να αποκλείονται όσες είναι λογικά ελλιποβαρείς.  

Λύση: Θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με αυτό το πρόβλημα, φροντίζοντας να κατέχουν τις θέσεις κλειδιά για τα ζητήματα γενικού ενδιαφέροντος όσοι μπορούν να τα διαπραγματευτούν καλύτερα. Οι άλλοι μπορούν να εκφέρουν την άποψή τους, φυσικά, όσο άσχετη και να είναι. Άλλωστε δημοκρατία έχουμε και καλά κάνουμε. Καλό θα ήταν να φροντίσουμε, εντωμεταξύ, να διαμορφώσουμε εκείνες τις πλειοψηφίες που θα δίνουν την ηγεσία στους ευρύνοες και όχι στους μικρονοϊκούς.